سیر تکامل جراحی مغز؛ از سنگ و مته تا ربات‌های ناجی/ اولین جراحی موفق مغز به چه زمانی برمی‌گردد؟/ سوراخ‌کردن مغز به قصد خروج ارواح خبیث!
امروز، در سال ۲۰۲۵، ربات‌ها آینده جراحی مغز را تعریف می‌کنند. سیستم‌هایی مثل «رُزا» و «داوینچی» با دقت میکروسکوپی و هدایت کامپیوتری، جراحان را در برداشتن تومورها، درمان صرع یا کاشت الکترود برای بیماری‌هایی مثل پارکینسون یاری می‌کنند. در سال ۲۰۱۶، اولین جراحی رباتیک مغز در بیمارستان جانز هاپکینز انجام شد و از آن زمان، این فناوری در اروپا، آسیا و آمریکا گسترش یافته است.
الهه جعفرزاده: جراحی مغز، به‌عنوان یکی از پیچیده‌ترین و شگفت‌انگیزترین دستاوردهای پزشکی، سفری طولانی از ابزارهای ابتدایی تا فناوری‌های پیشرفته امروزی را پشت سر گذاشته است. هزاران سال پیش، انسان‌ها با سنگ و چوب جمجمه‌ها را سوراخ می‌کردند و امروز ربات‌ها با دقت میکروسکوپی تومورها را برمی‌دارند.
این داستان، روایتی است از شجاعت، نوآوری و تلاش بی‌وقفه برای نجات ذهن انسان:
سوراخ‌هایی در جمجمه با سنگ
همه‌چیز از دوران پارینه‌سنگی شروع شد. باستان‌شناسان جمجمه‌هایی با سوراخ‌های منظم پیدا کرده‌اند که قدمتشان به ۷۰۰۰ سال پیش برمی‌گردد. این عمل، به نام «ترپاناسیون» یا «مته‌کاری»، با ابزارهای سنگی و برای درمان سردرد، صرع یا حتی «خروج ارواح خبیث» انجام می‌شد. شگفت‌آور اینکه برخی بیماران زنده می‌ماندند؛ شواهد رشد استخوان در اطراف سوراخ‌ها نشان می‌دهد که این جراحی‌ها گاهی موفق بودند. در تمدن‌هایی مثل «اینکا»، از فلزات ساده هم استفاده می‌شد، اما خطر عفونت و مرگ همیشه در کمین بود. در ایران باستان هم، نمونه‌ای برجسته از شهر سوخته کشف شده که داستان خاص خودش را دارد.
«شهر سوخته» و ادعای اولین جراحی: حقیقت یا اغراق؟
در شهر سوخته (سیستان و بلوچستان – ایران)، جمجمه‌ای متعلق به دختری ۱۳-۱۴ ساله از حدود ۴۸۰۰ سال پیش (۲۸۰۰ قبل از میلاد) پیدا شده که سوراخی مثلثی در سمت راستش دارد. این یافته در کاوش‌های سال ۱۳۵۶ توسط باستان‌شناسان ایتالیایی به سرپرستی مائوریتزیو توسی کشف شد و شواهد رشد استخوان نشان می‌دهد بیمار پس از عمل مدتی زنده مانده است. برخی منابع این کشف را با فرضیه درمان هیدروسفالی، «اولین جراحی مغز جهان» نامیده‌اند. اما صحت‌سنجی نشان می‌دهد ترپاناسیون‌های قدیمی‌تر (مثلاً ۷۰۰۰ سال پیش در فرانسه) وجود داشته‌اند. پس این ادعا اغراق‌آمیز است؛ با این حال، این جمجمه یکی از کهن‌ترین شواهد جراحی جمجمه در ایران و منطقه خاورمیانه محسوب می‌شود و مهارت پزشکی تمدن شهر سوخته را برجسته می‌کند.
قرون وسطی: مته‌های دستی و جراحان جسور
در قرون وسطی، جراحی مغز پیشرفت کمی کرد. جراحان برای خارج کردن لخته خون یا درمان صدمات جنگی اغلب با مته‌های دستی و اره‌های کوچک جمجمه را باز می‌کردند. ابزارها ابتدایی و غیربهداشتی بودند و بیهوشی وجود نداشت؛ بیماران با الکل یا گیاهان دارویی آرام می‌شدند. ابن‌سینا، پزشک پارسی، در کتاب «قانون» به روش‌هایی برای درمان شکستگی جمجمه اشاره کرده بود، اما بدون آنتی‌بیوتیک و دانش مدرن، میزان مرگ‌ومیر بالا بود.
انقلاب قرن نوزدهم: بیهوشی و دقت بیشتر
جراحی مغز در قرن نوزدهم با دو نوآوری بزرگ متحول شد: بیهوشی و ضدعفونی. در سال ۱۸۴۶، اتر به‌عنوان بیهوش‌کننده معرفی شد و بیماران دیگر درد طاقت‌فرسا را تحمل نمی‌کردند. همزمان، جوزف لیستر با روش‌های استریل، عفونت را کاهش داد. جراحانی مثل ویلیام میس (William Macewen) شروع به برداشتن تومورها و آبسه‌های مغزی کردند. ابزارها هنوز ساده بودند؛ اعم از مته‌های دستی و انبرها، اما دقت و موفقیت بیشتر شد. در سال ۱۸۷۹، مَس اولین جراحی موفق تومور مغزی را انجام داد و بیمارش زنده ماند.
قرن بیستم: میکروسکوپ و نقشه‌برداری مغز
در قرن بیستم، جراحی مغز جهشی بزرگ کرد. اختراع میکروسکوپ جراحی در دهه ۱۹۵۰ توسط تئودور کورزه (Theodor Kurze) به جراحان اجازه داد با دقت بی‌سابقه‌ای کار کنند. همزمان، وایلدر پنفیلد (Wilder Penfield)، عصب‌شناس کانادایی، با تحریک الکتریکی مغز، نقشه‌ای از مناطق حسی و حرکتی آن ترسیم کرد. این پیشرفت‌ها جراحی را از حدس و گمان به علمی دقیق تبدیل کرد. ابزارهایی مثل لیزر و دستگاه‌های تصویربرداری (MRI و CT) هم در دهه‌های بعد به کمک آمدند و جراحان توانستند تومورها را با کمترین آسیب به بافت سالم بردارند.
عصر ربات‌ها: جراحی با دست‌های آهنین
امروز، در سال ۲۰۲۵، ربات‌ها آینده جراحی مغز را تعریف می‌کنند. سیستم‌هایی مثل «رُزا» و «داوینچی» با دقت میکروسکوپی و هدایت کامپیوتری، جراحان را در برداشتن تومورها، درمان صرع یا کاشت الکترود برای بیماری‌هایی مثل پارکینسون یاری می‌کنند. در سال ۲۰۱۶، اولین جراحی رباتیک مغز در بیمارستان جانز هاپکینز انجام شد و از آن زمان، این فناوری در اروپا، آسیا و آمریکا گسترش یافته است. ربات‌ها لرزش دست را حذف می‌کنند و با کمک هوش مصنوعی، بهترین مسیر را برای دسترسی به مغز پیشنهاد می‌دهند.
نگاهی به آینده؛ مغز و ماشین در هم می‌آمیزند
جراحی مغز حالا فقط درمان نیست؛ بلکه به بهبود زندگی هم کمک می‌کند. رابط‌های مغز-کامپیوتر (BCI) که با جراحی کاشته می‌شوند، به بیماران فلج اجازه می‌دهند با ذهنشان ابزارها را کنترل کنند. اما چالش‌هایی مثل هزینه بالای فناوری و نیاز به جراحان متخصص هنوز باقی است. با این حال، از سنگ‌های پارینه‌سنگی تا ربات‌های امروزی، این مسیر نشان می‌دهد که انسان همیشه برای نجات ذهنش راهی پیدا می‌کند.
منابع: aans ، nationalgeographic ، ncbi ، hopkinsmedicine
۴۷۲۳۲
منبع خبر آنلاین
