بر باد رفتن 2 میلیون تن فولاد در سراشیبی ناترازی / چشم‌انداز تولید فولاد در سال 1403 تاریک شد
در حالی‌که صنعت فولاد با سهم ۴۲ درصدی در ارزش افزوده بخش صنعت و ۵۱ درصدی در صادرات غیرنفتی، ستون فقرات اقتصاد تولیدی ایران محسوب می‌شود، گزارش تازه انجمن تولیدکنندگان فولاد نشان می‌دهد تنها در تابستان ۱۴۰۳، یک میلیارد دلار از تولید این بخش به‌دلیل محدودیت‌های انرژی از دست رفته است. عقب‌گرد به سطح تولید سال ۱۳۹۹، زیان انباشته ۱۳ میلیارد دلاری در چهار سال اخیر و انحراف ۱۰ میلیون تنی از اهداف افق ۱۴۰۳، گویای آن است که بحران انرژی در ایران نه‌فقط یک چالش زیرساختی، بلکه تهدیدی راهبردی برای بقای صنایع و تولید فولاد است.
به گزارش تجارت نیوز، انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران، تازه‌ترین گزارش خود از عملکرد یک‌ساله صنعت فولاد را منتشر کرده است؛ گزارشی که بیش از آنکه روایتگر داده‌ها و آمار باشد، آینه‌ای تمام‌نما از یک سیاست‌گذاری معیوب، بی‌توجهی ساختاری و سوءمدیریت مزمن در مواجهه با یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی کشور است.
طبق این داده‌ها، حدود دو میلیون تن از تولید فولاد میانی ایران، معادل یک میلیارد دلار، تنها به دلیل محدودیت‌های مکرر در تامین برق و گاز از بین رفته است. دو سال رشد مستمر پس از سال ۱۴۰۰ ناگهان متوقف شده و سطح تولید با یک عقب‌گرد تمام‌عیار به سال ۱۳۹۹ بازگشته است.
در جدول زیر می‌توانید میزان تولید محصولات زنجیره آهن و فولاد در سال 1403 و مقایسه آن با سال گذشته را مشاهده کنید.
وقتی موتور اقتصاد به گل می‌نشیند/ چرا میزان تولید فولاد سقوط کرد؟
در گزارش ارائه‌شده توسط سید محمد اتابک، وزیر صمت، به دولت تصریح شده که فولاد و سیمان ۴۲ درصد از ارزش افزوده کل صنعت کشور و ۵۱ درصد از کل صادرات غیرنفتی را تشکیل می‌دهند. با این حال، تنها در تابستان ۱۴۰۳، عدم‌النفع ناشی از محدودیت برق برای صنایع عمده به ۱۷۳.۵ هزار میلیارد تومان رسیده است.
با گذشت بیش از یک دهه از آغاز بحران ناترازی در تأمین برق و گاز کشور، هنوز هیچ نشانه‌ای از بهبود وضعیت زیرساخت‌های انرژی دیده نمی‌شود. از سال ۱۳۹۰ تاکنون، قطعی‌های مکرر برق و محدودیت‌های گازی، صنایع انرژی‌بر به‌ویژه فولاد را در معرض فشارهای بی‌سابقه‌ای قرار داده‌اند؛ فشاری که نه‌تنها مانع رشد تولید شده، بلکه در بسیاری از موارد، روند نزولی تولید را تثبیت کرده است.
بررسی وضعیت فعلی و پیش‌بینی‌های رسمی از میزان ناترازی گاز و برق در سال آینده نیز نشان می‌دهد که این بحران، مقطعی نیست. نمودارهای موجود حاکی از آن‌اند که شکاف میان تولید و مصرف انرژی نه‌تنها پر نشده، بلکه در حال تعمیق است. در چنین شرایطی، ادامه افت تولید فولاد نه یک احتمال، بلکه یک واقعیت محتمل و ادامه‌دار است.
همچنین طبق گزارش انجمن فولاد، تولید فولاد کشور در سال گذشته، حدود ۱۰ میلیون تن کمتر از اهداف تعیین‌شده در افق ۱۴۰۳ بود. این ناکامی معادل از دست رفتن پنج میلیارد دلار ارزش تولید ملی است؛ رقمی که در اقتصادی با منابع ارزی محدود، ضربه‌ای جدی به تراز تجاری کشور وارد می‌کند.
همچنین داده‌های رسمی انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران حاکی از آن است که طی چهار سال گذشته، صنعت فولاد متحمل زیانی معادل ۱۳ میلیارد دلار شده است. با توجه به اینکه هزینه احداث یک نیروگاه خورشیدی 200 کیلوواتی تقریبا پنج میلیارد و 500 میلیون تومان است، دولت با همین میزان زیان می‌توانست حدود ۴۰ درصد از ظرفیت برق کشور را از طریق نیروگاه‌های خورشیدی تأمین کند.
صادرات زیر تیغ کارت‌های بازرگانی جان داد
وحید یعقوبی، معاون اجرایی انجمن فولاد، در سخنان خود با این انجمن ادغان کرد که صنعت فولاد تنها هفت درصد از برق و پنج درصد از گاز کشور را مصرف می‌کند ولی بیش از ۵۰ درصد محدودیت‌های برقی و عمده محدودیت‌های گازی به این صنعت تحمیل می‌شود.
وی با اشاره بر اینکه فولاد تنها در عرصه تولید ضربه نخورده است، توضیح داد: صادرات نیز در سال گذشته دو میلیارد دلار کاهش یافته چراکه ورود کارت‌های بازرگانی اجاره‌ای باعث شد ارز حاصل از صادرات به کشور بازنگردد. این یعنی نه تنها تولید ضربه خورد، بلکه حتی درآمد ارزی نیز از بین رفت.
مسیر تولید فولاد به بن‌بست رسید
داده‌های منتشر شده توسط نهادهای صنعتی و گزارش‌های مالی شرکت‌های بزرگ فولادی، حاکی از آن است که صنعت فولاد ایران در سال جاری وارد مرحله‌ای بحرانی شده که ترکیبی از رکود بازار داخلی، افت تقاضای جهانی، سیاست‌گذاری‌های پرهزینه و افزایش هزینه‌های تولید، مسیر این صنعت را به سمت بن‌بست هدایت می‌کند.
رکود مزمن در بازار مسکن که حالا دیگر به پدیده‌ای ساختاری تبدیل شده، سبب شده تا انبارهای کارخانه‌های فولاد، لبریز از محصولاتی شوند که خریدار ندارند. صادرات نیز به سبب کاهش جهانی ساخت‌وساز به‌ویژه در چین فروکش کرده است بنابراین دیگر مقصد مطمئنی برای صادرات نیست و این وضعیت، فولاد ایران را در بن‌بستی مضاعف قرار داده است چراکه نه در داخل و نه در آن‌سوی مرزها مشتری نیست.
بنا بر گزارش‌های صنعتی، تنها در سه ماه اخیر هزینه تهیه سنگ‌آهن، قراضه و آلیاژهای مصرفی بیش از ۴۰ درصد افزایش یافته است. در شرایطی که دولت به بهانه حمایت از زنجیره ارزش، قیمت‌گذاری دستوری را بر بازار داخلی تحمیل کرده، شرکت‌های تولیدکننده مجبورند مواد اولیه را گران بخرند، اما محصول نهایی را با قیمت‌هایی بفروشند که بازده اقتصادی ندارد.
یکی دیگر از ضربه‌هایی که صنعت فولاد در ماه‌های اخیر متحمل شده، افزایش تعرفه‌های صادراتی است. در حالی که دولت با هدف افزایش درآمدهای ارزی، تعرفه‌های صادراتی فولاد را بالا برده، نتیجه عملی این تصمیم نه افزایش ارزآوری، بلکه کاهش رقابت‌پذیری فولاد ایران در بازارهای جهانی بود.
دیگران رشد می‌کنند ولی فولاد ایران آب می‌رود
طبق اعلام وزارت فولاد هند، این کشور در سال ۲۰۲۴ با رشدی ۶.۳ درصدی در تولید، مسیر توسعه خود را مستحکم‌تر کرده است و پیش‌بینی می‌شود این جریان رو به رشد را تا سال‌های آینده نیز ادامه پیدا کند.
همچنین طبق آمار انجمن جهانی فولاد، ترکیه هم تولید فولاد را به ۳۷ میلیون تن رسانده است، رضا شهرستانی، عضو سابق هیأت‌مدیره انجمن فولاد، هم پیش‌تر به تجارت‌نیوز توضیح داد که ترکیه با وجود تولید و صادرات مستقل بسیار زیاد، فولاد ایران را با پایین‌ترین قیمت ممکن می‌خرد و با حاشیه سود بالا، آن را به دیگر کشورها صادر می‌کند.
مسیر سقوطی که این‌بار داوطلبانه پیموده می‌شود
در دنیایی که کشورهای توسعه‌یافته یکی پس از دیگری بر مدار فناوری، انرژی‌های پاک برای توسعه و پیشران صنعت خود گام برمی‌دارند، ایران با وسواس عجیبی راه کشورهای شکست‌خورده را مشق می‌کند.
گویی مسئولان نه تنها از تاریخ نمی‌آموزند، بلکه آن را با چشم باز، گام‌به‌گام تکرار می‌کنند. اکنون که صنعت فولاد ایران زیر بار کمبود انرژی، بروکراسی اداری و سیاست‌گذاری‌های شلخته، نفس‌نفس می‌زند، تصویر سقوط کارخانه فولاد حلوان مصر، پیش چشم قرار می‌گیرد؛ یک تصویر تمام‌قد از آینده‌ای که گویا دیگر رؤیا نیست، بلکه برنامه است.
در سال ۱۳۳۲ شمسی، مصر با راه‌اندازی کارخانه فولاد حلوان، نخستین گام بزرگ صنعتی‌سازی مصر را برداشت، اما 60 سال بعد، همان نماد ملی به یکی از مصیبت‌بارترین شکست‌های اقتصادی این کشور تبدیل شد. چراکه دولت مصر با فساد ساختاری، مدیریت ناکارآمد، نادیده گرفتن کارشناسان و فرسودگی زیرساخت‌ها، صنعت استراتژیک خود را به زمین زد و بخش بزرگی از ظرفیت فولاد دولتی از بین رفت.
در بازه سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷، کاهش شدید تولید، زیان انباشته و گزارش‌های پیاپی از سوءمدیریت، ناقوس مرگ فولاد مصر را به صدا درآورد در نهایت در دی ۱۳۹۹، تصمیم نهایی انحلال شرکت فولاد بود.
چه سرنوشتی در انتظار فولاد ایران است؟
رضا شهرستانی، عضو سابق هیأت‌مدیره انجمن فولاد، در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز با اشاره به چشم‌انداز تیره صنعت فولاد ایران گفت: سال جاری از منظر تولید، شرایطی حتی سخت‌تر از سال گذشته دارد. در سال گذشته، تولید فولاد حدود یک میلیون تن کمتر از سال ۱۴۰۲ بوده و پیش‌بینی می‌شود که در سال جاری این کاهش ادامه‌دار باشد، چرا که مسأله اصلی، بحران انرژی است.
وی هشدار داد: حتی اگر توافقاتی میان ایران و آمریکا نیز حاصل شود، این توافقات قادر به رفع همه مشکلات نیستند، اما حداقل می‌شود که موضوع انتقال پول را برطرف کرد و اگر حتی این حداقل‌ها نیز محقق نشود، وضعیت فولاد در سال جاری به‌مراتب بحرانی‌تر می‌شود.
در شرایطی که صنعت فولاد زیر تیغ ناترازی انرژی جان می‌سپارد و قطعی برق و گاز بدل به یک بحران دائمی شده، کارشناسان صنعتی و اقتصادی راهکارهایی پیشنهاد می‌کنند که شاید بتوانند مسیر نجات را هموار کنند.
نخستین و شاید بدیهی‌ترین پیشنهاد، سرمایه‌گذاری واقعی و هدفمند در انرژی‌های جایگزین مانند خورشیدی و بادی است. ایران با تابش آفتاب در اکثر روزهای سال و ظرفیت بالای وزش باد در مناطق خاص، می‌توانست سال‌ها پیش بخشی از بار تولید برق خود را از این منابع تأمین کند. اما آنچه تا امروز دیده، چیزی جز طرح‌های نمایشی و مزرعه‌های خورشیدی نیمه‌تمام نبوده است.
در کنار آن، بحث کاهش مصرف آب در صنایع و بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته تصفیه و بازیافت از دیگر مواردی است که بارها بر آن تأکید شده، اما هنوز هم بسیاری از کارخانه‌ها با تکنولوژی‌های دهه‌های پیشین فعالیت می‌کنند و چشم‌اندازی برای نوسازی دیده نمی‌شود. کارشناسان همچنین اصلاح سیاست‌های تعرفه‌ای و مالیاتی را لازمه‌ی حفظ نفس تولید می‌دانند؛ این در حالی است که تولیدکننده ایرانی، در کشاکش تورم داخلی و رقابت نابرابر خارجی، هم‌زمان با مالیات سنگین، تعرفه صادراتی و ده‌ها مانع ریز و درشت دیگر مواجه است.
پیشنهاد دیگر، ارائه مشوق‌های صادراتی و استفاده از دیپلماسی اقتصادی برای توسعه بازارهای هدف است؛ راهکاری که کشورهای موفق از سال‌ها پیش پیاده کرده‌اند، اما در ایران هنوز هم صادرکننده فولاد با ریسک بازنگشتن ارز، کارمزدهای چندلایه و بخشنامه‌های دقیقه نودی دست‌وپنجه نرم می‌کند.
از آن سو، بحران نقدینگی و نبود سرمایه در گردش در خطوط تولید، همچون خوره به جان صنعت افتاده. کارشناسان بارها تأکید کرده‌اند که دولت باید با تسهیلات ارزان‌قیمت و سیاست‌های حمایتی واقعی به داد تولیدکنندگان برسد، اما بانک‌ها همچنان به اسم حمایت وام‌هایی با بهره‌های نجومی و وثایق غیرممکن پیشنهاد می‌دهند.
و در نهایت، تقویت تحقیق و توسعه برای ارتقای کیفیت محصولات و افزایش قدرت رقابت در بازارهای جهانی یکی از آن توصیه‌هایی است که ده‌ها بار شنیده شده، اما واقعیت در گوشه‌ای از دفاتر مدیران خاک می‌خورد.
برای مطالعه بیشتر گزارش رویای 55 میلیون تنی تولید فولاد کابوس شد؟ را در صفحه تجارت‌نیوز بخوانید.
منبع تجارت نیوز
