اکوسیستم استارتاپی ایران در صورت گشایش کامل سیاست خارجی دچار تغییرات شگرفی خواهد شد / بحران اصلی در توسعه استارتاپی ایران، مداخله گسترده دولت در اقتصاد است

به گزارش تجارت نیوز، اکوسیستم استارتاپی به خودی خود یک موجود زنده است. در شرایط کنونی که کشور از جهات مختلف با بحران‌ها و چالش‌های بیرونی و درونی دست‌وپنجه نرم می‌کند، این موجود زنده در وضعیت سختی به‌سر می‌برد. اکوسیستم استارتاپی ایران در سال ۱۴۰۳، زیر فشار موج‌های پی‌درپی بحران‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، روزگار دشواری را سپری کرد. مذاکرات مجدد در حوزه سیاست خارجی بار دیگر کورسوی امیدی در بازارهای مالی و غیرمالی روشن کرده، اما آیا این بار تغییری واقعی در انتظار زیست‌بوم نوآوری است؟

بررسی‌ها نشان می‌دهد که بدون تحول بنیادین در روابط بین‌الملل، اکوسیستم استارتاپی همچنان در حصار محدودیت‌های داخلی و معضلات ساختاری گرفتار خواهد ماند. ریشه بحران اما تنها در سیاست خارجی نیست. مداخلات گسترده دولت، رگولاتوری فرسوده و غیراقتصادی، بی‌ثباتی سیاستی و مهاجرت فزاینده نیروهای متخصص، همچنان موانعی بنیادین در مسیر رشد و بلوغ این زیست‌بوم به شمار می‌روند.

اکنون که چشم‌انداز پیش رو از تداوم فشارهای اقتصادی، بحران‌های انرژی و تعمیق مشکلات حکمرانی حکایت دارد، پرسش اصلی آن است که چگونه می‌توان در این زمین ناهموار بذر نوآوری را زنده نگاه داشت؟ برای رسیدن به پاسخ چنین پرسش‌هایی، تجارت‌نیوز سراغ کارشناسان رفته است. پیش از این در گزارشی مجزا و گفت‌وگویی دیگر با رضا غیابی، مشاور مدیریت و استراتژیست حوزه کسب‌و‌کار، پرسش‌هایی مشابه را مطرح کردیم. شما می‌توانید شرح کامل این گفت‌وگو را با عنوان «اکوسیستم استارتاپی همچون یک موجود زنده به «ادبیات جهانی» نیاز دارد/ تغییری در نگاه دولت به اقتصاد دیجیتال مشاهده نشده است» مطالعه کنید.

گفت‌وگو اختصاصی تجارت‌نیوز با محمدعلی جنت‌خواه، تحلیلگر مسائل اقتصادی و سیاسی، که در ادامه می‌خوانید، تلاشی است برای ترسیم تصویر واقع‌بینانه‌ای از وضعیت امروز و فردای استارتاپ‌های ایرانی؛ تصویری که هم از ریشه بحران‌ها پرده برمی‌دارد و هم به دورنمای دشوار پیش روی اکوسیستم نیم‌نگاهی می‌اندازد.

***

اگر مسائل بنیادین با آمریکا حل نشود، گشایش‌ خاصی در اکوسیستم استارتاپی اتفاق نمی‌افتد / مهم‌ترین گشایش مورد نیاز، تبادلات پولی و بانکی بین‌المللی است که بتواند ابعاد استارتاپ‌های ایرانی را در سطح منطقه و جهان گسترش دهد

*سال ۱۴۰۳ برای اکوسیستم استارتاپی طولانی و پر از اتفاق بود. اتفاقاتی که پرشمار، پرتنش و چه‌بسا ناامیدکننده بودند. سال ۱۴۰۴ با طرح و اخبار مذاکرات مجدد تاثیر گسترده‌ای بر بازارهای مختلف مالی و غیر مالی در ایران داشت. نسبت میان این مذاکرات با اکوسیستم استارتاپی ایران چیست؟ در سناریوهای مختلف چه محصول و نتیجه‌ای شامل حال اکوسیستم استارتاپی ایران خواهد شد؟

مذاکرات به خودی خود تأثیر خاصی روی اکوسیستم استارتاپی ایران ندارد. در صورتی که همه مسائل بنیادین جمهوری اسلامی با امریکا در حوزه‌های مختلفی مثل غنی‌سازی هسته‌ای و مسائل منطقه‌ای با محوریت اسرائیل حل‌وفصل نشود، گشایش خاصی پدید نمی‌آید. ولی در صورت توافق محدود و آزاد شدن بخش‌هایی از پول‌های بلوکه شده یا تسهیل در صادرات نفتی، کماکان بخش‌های دولتی و حاکمیتی و خصولتی از طریق ابر شرکت‌ها و هلدینگ‌های خود، اقدام به جذب و تملک استارتاپ‌های کنونی خواهند کرد و سرمایه‌گذاری‌های عمده از این بخش حاصل خواهند شد.

فقط در صورت گشایش کامل سیاست خارجی است که تغییرات شگرفی در اکوسیستم استارتاپی ایران پدید خواهد آمد. مهم‌ترین گشایش مورد نیاز، تبادلات پولی و بانکی بین‌المللی است که بتواند ابعاد استارتاپ‌های ایرانی را در سطح منطقه و جهان گسترش دهد و رغبت برای سرمایه‌گذاری‌های خارجی در ایران پدید آید.

بحران اصلی در توسعه استارتاپی ایران، قوانین دست‌وپاگیر متعدد دولتی و مداخله گسترده دولت در اقتصاد است / این مداخلات به قفل شدن نوآوری می‌انجامد و آزادی‌های اقتصادی را مختل می‌کند

مهمترین بحران در توسعه استارتاپی ایران، قوانین دست‌وپاگیر متعدد دولتی و مداخله گسترده دولت در اقتصاد است. مداخلاتی که با اسم رمز امنیت و دفاع از حقوق مصرف‌کننده نهایتا منتهی به قفل شدن نوآوری در ایران می‌شوند و آزادی‌های اقتصادی و فکری را مختل می‌کنند. حتی با وجود گشایش‌های سیاست خارجی، کماکان تفکر دولت‌پرستی، نهادگرایی و مداخله‌محور دولتی مانع رشد و توسعه استارتاپ‌ها در ایران خواهند بود.

رشد استارتاپ‌ها نیازمند افزایش سرمایه‌گذاری است و سرمایه‌گذاری جز در امنیت سرمایه، دفاع از حقوق مالکیت و کاهش مداخلات دولتی شدنی نیست. از طرفی سرمایه‌گذاری نیازمند مقداری ثبات سیاسی و پیش‌بینی‌پذیری است، چیزی که در ایران اصلا وجود ندارد.

استارتاپ‌های ایرانی تبدیل به محل کسب تجربه و دانش نیروی کار برای مهاجرت شده‌اند

نبود آزادی، بالاخص آزادی اقتصادی، نبود افق روشن و عدم سرمایه‌گذاری، همگی منتهی به تداوم مهاجرت نیروهای متخصص می‌شوند. بنابراین بحران منابع انسانی در استارتاپ‌ها کماکان فزاینده خواهد بود. در این بخش، عملا استارتاپ‌های ایرانی تبدیل به محل کسب تجربه و دانش نیروی کار برای مهاجرت شده‌اند و هیچ افق پایداری برای ماندگاری نیروهای انسانی شرکت‌ها دیده نمی شود.

استارتاپ‌ها کماکان باید بقا را بر هر چیزی مقدم بدانند / استارتاپ‌ها باید به دنبال افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها باشند

*بحران‌های مختلفی پنهان و آشکار در حال پیشروی و رشد هستند. بحران انرژی و بحران‌های کلان اقتصادی، آیا در سال پیش‌رو استارتاپ‌ها باید آمادگی فشار بیشتر را داشته باشند؟

نه‌تنها در سال 1404 که در سه الی چهار سال آتی نیز افق خاصی برای بهبود شرایط دیده نمی‌شود. بنابراین استارتاپ‌ها کماکان باید بقا را بر هر چیزی مقدم بدانند. تداوم و افزایش قطعی‌های برق و بحران‌های متعدد مختلف که در طی سالیان انباشته شده‌اند، کماکان باعث کاهش رفاه عمومی و کاهش بازار مصرفی برای توسعه استارتاپ‌ها می‌شوند. استارتاپ‌ها کماکان باید به دنبال افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها باشند و انعطاف‌پذیری بالایی در مدل کسب‌و‌کار و استراتژی‌های تأمین مالی خود ایجاد کنند.

فعلا از شتاب منفی و مخرب رگولاتوری اندکی کاسته شده اما تغییر جهتی به سمت مثبت دیده نمی‌شود

*مشکل رگولاتوری و سیاست‌گذاری سایه سنگینی‌ بوده که از بازه زمانی سال ۱۴۰۳ خارج است و ریشه عمیق‌تری در زمان دارد. مساله عمده‌ای که در سال ۱۴۰۳ کسب‌وکارهای فین‌تک را به خود درگیر کرد، همین ضعف در رگولاتوری و تسهیل‌گری دولت بود. آیا نشانه‌ای از تغییر نوع نگاه و نوع رفتار در کسب‌وکارها دیده می‌شود؟ چه راه‌حلی برای گره‌های اکوسیستمیک پیشنهاد می‌کنید؟

مشکل رگولاتوری و سیاست‌گذاری، به سطحی رسیده است که عملا همه کسب‌و‌کارها قفل چند بوروکرات بدون تجربه کارِ واقعی شده‌اند. به نظر می‌رسد انباشت بحران‌ها نهایتا منتهی به ظهور شخصیت‌هایی مشابه خاویر میلی در آرژانتین، در ایران خواهد شد. فعلا از شتاب منفی و مخرب رگولاتوری اندکی کاسته شده ولی هنوز تغییر جهتی به سمت مثبت دیده نمی‌شود. مهم‌ترین نقش را در این حوزه، کسب‌و‌کارهای خصوصی موفق با گردش مالی بالاتر دارند تا با هزینه‌کرد در راستای بسط تفکر آزادی و حقوق مالکیت و کاهش مداخلات دولتی، فرهنگ‌سازی کنند و از مروجان آزادی در حوزه‌های مختلف مثل نویسندگان کتاب‌ها و مترجمان و کانال‌های یوتوبی و پادکست‌ها و… حمایت کنند.

کالای آزادی باید خریدار داشته باشد تا آزادی دغدغه عموم شود / فهم این موضوع که آزادی بازنده ندارد و در آزادی همه برنده هستند، مساله‌ای است که حتی کسب‌و‌کارهای خصوصی ما هم به آن نرسیده‌اند

راه‌حل پایداری جز بسط تفکر آزادی‌محور برای حل مسائل همگان وجود ندارد. کالای آزادی باید خریدار داشته باشد تا آزادی دغدغه عموم شود. فهم این موضوع که آزادی بازنده ندارد و در آزادی همه برنده هستند، مساله‌ای است که حتی کسب‌و‌کارهای خصوصی ما هم به آن نرسیده‌اند، که اگر به فهم آن رسیده بودند تا به حال اقدامات موثرتری در بسط فرهنگ آزادی انجام می‌دادند.

ایجاد نهادهای تخصصی مستقل با مشارکت فعالان بخش خصوصی برای تسهیل مقررات‌زدایی و کشف راه‌حل‌های غیردولتی و افزایش مشارکت فعالان اکوسیستم در فرایند تدوین مقررات فعالیت‌های دیگری است که برای گره‌های اکوسیستمیک توصیه می‌شوند.

اخبار حوزه استارتاپ و فناوری اطلاعات را در صفحه علم و فناوری تجارت‌نیوز بخوانید.